autor: Szymon Rozmus, Małgorzata Karakuszka-Baran
Terapeutyczna moc zajęć grupowych dla osób z afazją
„Terapeutyczna moc zajęć grupowych dla osób z afazją"
Celem napisania artykułu jest nie tylko przekazanie czytelnikowi najważniejszych założeń teoretycznych w pracy z grupą osób z afazją, ale również wniosków i wskazówek praktycznych po dwuletnim okresie współprowadzenia takich zajęć. Powołanie do życia grupy terapeutycznej zrodziło się z chęci objęcia opieką uczniów starszych mających od 16 do 19 lat, którzy uczestniczyli wcześniej w terapii logopedycznej. Chcieliśmy tym samym dać im możliwość, a zarazem szansę wykorzystania w kontakcie z grupą umiejętności już nabytych. Drugi powód wiązał się z nadzieją zaistnienia odpowiednich warunków i atmosfery do powstania swoistej grupy wsparcia dla jej uczestników, a także przetrwania po zakończeniu zajęć relacji w niej nawiązanych.
Zanim wraz z koleżanką przystąpiliśmy do rekrutacji właściwej podjęliśmy decyzję o wspólnym prowadzeniu zajęć. Mimo niewielkiej grupy uznaliśmy, iż prowadzenie jej w parze przyniesie szereg korzyści, jak np. zachowanie ciągłości zajęć w przypadku nieobecności jednego z prowadzących, podniesienie efektywności samych zajęć, a także rozkład obowiązków na dwie osoby, co zmniejszało ogólne obciążenie psychiczne.
Następnie dokonaliśmy analizy potencjalnych uczestników zajęć, biorąc pod uwagę wiek, płeć, a także głębokość zaburzeń oraz posiadane zasoby i możliwość ich wykorzystania w kontekście celów terapeutycznych grupy. Jak wspomniałem wyżej w grupie znalazły się osoby w wieku od 16-19 lat i byli to wyłącznie chłopcy. ze stwierdzoną afazją rozwojową J. Szumska zwraca uwagę na zachowanie dwóch ważnych warunków prowadzenia zajęć grupowych. Pierwszy dotyczy doboru osób z zaburzeniami o podobnym rodzaju i nasileniu, zaś drugi właściwych ćwiczeń dopasowanych pod konkretne zaburzenia.
W związku z powyższym uznaliśmy, iż chcemy zachować maksymalną jednorodność grupy, dobierając później odpowiednie metody pracy. W przeciwnym wypadku mogłoby to zaburzyć realizację zakładanych celów, a także przebieg samej terapii. M. Pąchalska wskazuje, iż zajęcia grupowe nie powinny mieć więcej niż 5-6 uczestników, co udało nam się zrealizować dobierając 4 osoby. Wykorzystywane ćwiczenia powinny być atrakcyjne oraz odpowiednio dobrane do głębokości i rodzaju zaburzeń.
Warto również w tym miejscu wspomnieć o dwóch zasadniczych błędach, w kontekście pracy z afatykami, o których wspomina J. Szumska. Pierwszy stanowi pułapkę w traktowaniu takich osób jako ciężko chorych wymagających stałej opieki, wyręczania w wykonywaniu codziennych obowiązków, a nawet otaczania ich swoistym parasolem ochronnym przed potencjalnymi zagrożeniami i wchodzenia w sytuacje ogólnie trudne. Drugi zaś dotyczy traktowania chorych jako osoby z ograniczoną wydolnością umysłową, innymi słowy z obniżonym potencjałem intelektualnym, co może prowadzić wprost do stygmatyzacji i wykluczenia społecznego.
Dlatego jedynym słusznym rozwiązaniem, jak wskazuje autorka, jest traktowanie osoby z afazją jako normalnego człowieka ze swoimi życiem wewnętrznym i potrzebami, które czasami jest mu trudno wyartykułować z uwagi na posiadane zaburzenia mowy i języka. Zatem w tak nakreślonej perspektywie nadrzędnym celem, jak pisze J. Szumska, będzie wciągnięcie afatyka do normalnego trybu życia, zawierającego kontakt z otoczeniem oraz podjęcie pracy zawodowej, świadczącej o własnej użyteczności społecznej.
Głównym naszym założeniem, którym kierowaliśmy się prowadząc grupę terapeutyczną, idąc za K. Wnukowską, było wystrzeganie się infantylizacji osób z afazją. Zaleca aby traktować je w sposób dojrzały, co niemalże stanowi warunek pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Kolejne było powiązane z orientacją psychosocjalną, w której, jak podkreśla M. Pąchalska, punktem centralnym stanowią zerwane więzi społeczne. Natomiast ich odbudowanie stanowi cel podejmowanych działań terapeutycznych. W naszym przypadku mieliśmy raczej sytuację nadania im nowej jakości i wzniesienia na wyższy poziom niż tworzenia ich na nowo.
W podobnym tonie wypowiada się M. Maruszewski używając terminu psychospołecznej rehabilitacji osób z afazją w kontekście najważniejszych funkcji zajęć grupowych. Wskazuje na ogromny potencjał w wykorzystywaniu w tym celu grupowych dyskusji do poruszania np. istotnych doświadczeń, napotykanych trudności życiowych oraz sposobów ich przezwyciężania. W efekcie czego tak poprowadzone zajęcia mogą spełniać funkcje psychoterapeutyczne i stymulujące jak podkreśla autor.
W związku z tym dążyliśmy do wzmocnienia poczucia integracja uczestników zajęć, co stanowiło jeden z warunków do wytworzenia się tzw. grupy wsparcia. Ponadto dbaliśmy również o rozwój umiejętność słuchania ze zrozumieniem drugiej osoby. Jedno z podstawowych ćwiczeń, jakie stosowaliśmy w tym celu polegało na przywołaniu z pamięci najważniejszych informacji, którymi dzieliły się poszczególne osoby w toku tzw. rundki („co u mnie słychać"). Wraz z postępującym czasem uczestnicy stawali się bardziej otwarci, chętniej okazując sobie zaufanie w czasie wzajemnych rozmów. Niemniej istotne były dla nas również pozostałe aspekty kompetencji komunikacyjnych, jak np. zachowanie płynności mowy, odpowiedni dobór słów, poszerzenie słownika pojęć i terminów czy przełamywanie oporu przed mówieniem na forum. W tym celu wykorzystywaliśmy m.in. takie gry jak: „Gadka szmatka", „3 słowa" czy „Gra słów".
Stworzony wspólnie kontrakt z zasadami obowiązującymi w czasie naszych spotkań posłużył nam do zachowania porządku, a ich przestrzeganie w naturalny sposób stanowił jeden z kolejnych celów zajęć. Ponadto naszym założeniem było również podtrzymanie efektów wieloletniej terapii indywidualnej oraz przygotowanie uczestników zajęć do życia w samodzielności bez wsparcia terapeutycznego. Niejednokrotnie zakończenie długoletniego procesu bywa doświadczeniem trudnym, dlatego mając tego świadomość uznaliśmy, że w sposób wyważony i dostosowany do wrażliwości poszczególnych uczestników będziemy ich do tego przygotowywać.
Rola terapeuty w zajęciach grupowych, jak wskazuje M. Pąchalska, nie ogranicza się tylko do przeprowadzania konkretnych ćwiczeń, ale polega również na stymulacji uczestników do rozmowy między sobą, ułatwianiu im kontaktu, a także nawiązywaniu wzajemnych relacji. Powyższy wniosek jest jak najbardziej trafny, dodałbym nawet, że samo niemal mechaniczne, angażowanie uczniów do wykonywania poszczególnych zadań mogłoby przyczynić się do minimalizacji ich terapeutycznego charakteru.
Dzięki tak przyjętej optyce udało nam się osiągnąć zakładane efekty. Poprzez prowadzone rozmowy uczestnicy mogli również dokonać rewizji własnych przekonań i osądów w odniesieniu do doświadczeń pozostałych osób biorących udział w zajęciach. Wykonywane ćwiczenia przyczyniły się do zwiększenia otwartości i śmiałości uczestników w bezpośrednim kontakcie. Jedną z przyczyn zaobserwowanej zmiany była praca w obszarze podbudowania samoakceptacji i samooceny w czasie nawiązywania nowych znajomości oraz wzmocnienia powstałych więzi. Efektem pośrednim było również zwiększenie chęci do nawiązywania poza zajęciami nowych kontaktów, wchodząc w inne grupy rówieśnicze.
Powyższe wnioski wyciągnięte po dwuletniej pracy poparte założeniami teoretycznymi wskazują na ogromną potrzebę ich kontynuacji i rozpowszechniania takiej formy wsparcia. Braki kadrowe, przeciążony i momentami wręcz niewydolny system przyczyniają się niestety do ograniczania ilości zajęć dla uczniów szkół średnich, które przez lata otrzymywały wcześniej wsparcie terapeutyczne. Wydawać by się mogło, że nie powinny już odczuwać chęci do wspólnej pracy, a jednak przedstawione w tym artykule doświadczenia pozwalają na wyciągnięcie zgoła odmiennych wniosków. Oby powyższe konkluzje stanowiły konkretny argument w czasie decydowania o poszerzeniu lub zawężeniu oferty Państwa placówek.
Szymon Rozmus - pedagog - terapeuta pedagogiczny
Małgorzata Karakuszka-Baran - pedagog, logopeda
Specjalistyczna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna dla Dzieci z Niepowodzeniami Edukacyjnymi w Krakowie
Bibliografia:
T. Gałkowski, G. Jastrzębowska: Logopedia - pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, tom II Zaburzenia komunikacji językowej u dzieci i osób dorosłych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2003
M. Maruszewski: Chory z afazją i jego usprawnianie, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, 1974
J. Szumska: Metody rehabilitacji afazji, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1980
Z. Tarkowski: Patologia mowy, Grupa Wydawnicza Harmonia, 2017
K. Wnukowska: ABC afazji, Wydawnictwo Harmonia, 2012