autor: Zenobia Bogdanowska
Życzliwość – czy to łatwe? Rola logopedy w budowaniu relacji z osobami doświadczającymi jąkania.
Zenobia Bogdanowska
Życzliwość - czy to łatwe? Rola logopedy w budowaniu relacji z osobami doświadczającymi jąkania
„Nie wiedziałam, jak się zachować, gdy poznałam mojego chłopaka, który jąka się. Myślałam, że może denerwuje się? Było mi go żal. Nie wiedziałam, jak pomóc". Takie słowa słyszę od wielu lat podczas indywidualnych sesji terapeutycznych i grupowych spotkań Klubu J.
Prowadząc zajęcia ze studentami logopedii, stawiam pytanie:
Co czuję i jak się zachowuję, gdy słyszę i zauważam u rozmówcy...
- niepłynności - powtórzenia głosek, sylab, wyrazów, całych fraz, ciche pauzy, bloki, wtrącenia, przedłużenia, powtórzenia głosek, sylab, zmienność tempa mowy (...),
- napięcie mięśniowe, współruchy (ruchy mimiczne mięśni twarzy, gesty, poruszanie tułowiem lub nogami), problemy z oddechem, unikanie kontaktu wzrokowego, reakcje wycofania (...).
Najczęściej słyszę odpowiedzi: lęk, współczucie, zakłopotanie, zrozumienie (...). Lęk - studenci uzasadniają brakiem wiary we własne kompetencje.
Wyniki przeglądów logopedycznych potwierdzają, że terapeuci czują się mniej komfortowo w pracy z pacjentami/klientami jąkającymi się, gdyż „jąkanie jest jednym z najmniej rozumianych zaburzeń komunikacyjnych" (Sommers, Caruso 1995). Międzynarodowe badania (Leahy i in. 2004) potwierdziły, że na każdym roku studiów niewielka liczba studentów wykazuje szczególne zainteresowanie jąkaniem i płynnością mowy.
Z badań wynika, że jednym z największych wyzwań stojących przed specjalistą zajmującym się jąkaniem jest sprostanie oczekiwaniom pacjentów/klientów oraz dostosowywanie terapii do ich potrzeb (Eggers 2021). Konieczna jest też świadomość, że satysfakcja z terapii, szczególnie w przypadku dorosłych osób z jąkaniem, jest związana z poziomem porozumienia, wspólnym podejmowaniem decyzji i satysfakcją z wyników terapii (Croft 2018). Terapia „w jednym rozmiarze" nie pasuje do wszystkich i dlatego logopedzi powinni nieprzerwanie oceniać efekty swojej interwencji, aby się upewnić, że to, co proponują, jest jednocześnie efektywne i rzeczywiście pomaga ich klientom w rozwijaniu umiejętności komunikacyjnych (Eggers 2021).
Jakie oczekiwania mają osoby doświadczające jąkania - uczestnicy spotkań Klubu J?
- mieć więcej pewności siebie, zacząć swobodniej mówić,
- spotykać inne osoby z jąkaniem,
- nie bać się trudnych sytuacji np. w sklepie, urzędzie, na poczcie lub gdy publicznie trzeba zabrać głos,
- poznać techniki upłynniania mowy (różnorodne),
- dowiedzieć się więcej o jąkaniu,
- pokonać lęk przed mówieniem,
- opanować stres,
- wymieniać się doświadczeniami,
- rozmawiać nie tylko o jąkaniu.
Rozwiązania terapeutyczne w podejściu do jąkania
Najważniejszymi autorami w poszukiwaniu rozwiązań są sami klienci. To od nich można nauczyć się zarówno tego, co jest pomocne i co działa, również tego, co nie działa (Bogdanowska 2021). W zrozumieniu potrzeb osób z jąkaniem pomocne mogą być „Wytyczne dotyczące jąkania" opracowane przez Stamma, British Stammering Association, zatwierdzone przez Royal College of Speech & Language Therapists i przetłumaczone na język polski przez Weronikę Lieber, Dominikę Hlubek i Katarzynę Węsierską z Uniwersytetu Śląskiego (https://www.logolab.edu.pl/multimedia/materialy-do-pobrania/inne-materialy/):
„Jąkanie to sposób mówienia, stan fizyczny, który utrudnia komunikowanie się. Badania wykazały, że kiedy ktoś doświadcza trudności w wypowiadaniu się, jest postrzegany jako słabszy i mniej kompetentny niż osoba płynnie mówiąca. Ma to wpływ na sposób traktowania, przedstawiania i opisywania osób jąkających się, tworząc w środowisku warunki, które sprzyjają poniżaniu i protekcjonalnemu traktowaniu osób z jąkaniem".
Niewłaściwe reakcje:
- Nie żartuj z czyjegoś jąkania.
- Nie zakładaj, że ta osoba jest zdenerwowana lub musi wziąć głębszy oddech.
- Nie okazuj litości komuś, kto się jąka. To może, ale nie musi odzwierciedlać tego, co on/ona czuje w związku ze swoim jąkaniem.
- Nie opisuj czyjegoś jąkania słowami „jest naprawdę źle dzisiaj". To sugeruje, że ta osoba w jakiś sposób nie radzi sobie, podczas gdy ona po prostu mówi.
- Nie gratuluj komuś, kto się jąka, wtedy, gdy mówi płynnie. To utwierdza tę osobę w przekonaniu, że powinna starać się nie jąkać i że jąkanie jest złe. To nie jest prawdą, to jest po prostu sposób mówienia tej osoby.
„Najlepszą rzeczą, jaką można zrobić dla kogoś, kto się jąka, to nie zwracać na jego jąkanie uwagi" - https://stamma.org
Magia słów
Słowa nie tylko przekazują informacje, nie służą tylko przekazywaniu faktów i opinii. Słowa kształtują to, jak postrzegamy samych siebie i jak postrzegają nas inni, a także kreują świat, w którym żyjemy. Wpływają więc na sposób postrzegania nas samych i naszych wypowiedzi (Berger 2023). Zatem „zmieńmy sposób mówienia o jąkaniu. Znajdźmy odpowiednie słowa, aby stworzyć świat, w którym osoby doświadczające jąkania będą mogły żyć z godnością i otoczone szacunkiem" - https://stamma.org
Ludzie z jąkaniem potrzebują tego samego, czego oczekują inni - bycia wysłuchanymi, zrozumianymi - tego, by mogli się swobodnie komunikować (Pakura, Szymczakowska, Węsierska 2024).
Warto zastanowić się, jakie cechy logopedy/terapeuty powinno się rozwijać: płynność werbalną, ciepło i empatię, zdolność wyrażania emocji oraz przekonywania, łatwość budowania sojuszy, umiejętność skupienia się na problemie, zapewnienie „przekonującej terapii" i profesjonalną pokorę (Eggers 2021).
Terapeuta ma pomagać ludziom z jąkaniem w odnajdywaniu własnego głosu, tak, by czuli się ze sobą dobrze. Uważny logopeda ma ułatwić klientowi dostrzeżenie tego, czego on sam nie jest w stanie zobaczyć, wspomagać go w budowaniu poczucia własnej wartości i sprawstwa. W obecności takiego terapeuty osoba z jąkaniem czuje, że może spełniać swoje marzenia, by stawać się, kim tylko zechce - jąkając się lub nie i żyć pełnią życia. Takie cele przyświecają współczesnym podejściom do terapii jąkania (Pakura, Szymczakowska, Węsierska 2024).
Życzliwość w pracy logopedy. Co pomaga?
- Przyjazne usposobienie.
- Gotowość do działania na rzecz dobra ludzi.
- Pozytywna postawa wobec drugiego człowieka.
- Akceptacja drugiej osoby, taką, jaką jest.
- Cieszenie się z ludzkiego szczęścia.
Również proste strategie takie, jak: uśmiech, uprzejmość, serdeczność, dobre myśli, dobre słowa - wpływają na budowanie życzliwej atmosfery i nasze postrzeganie świata.
Życzliwość to coś więcej niż bycie miłym, to pragnienie tego, co najbardziej pomyślne jest dla mnie i dla innych; troska o siebie i troska o innych; odczuwanie wdzięczności za wszystko, co nas spotyka; akceptowanie siebie i innych takimi, jakimi jesteśmy; bezinteresowność; uczucie radości i spełnienia. Życzliwość to nie tylko wartość, czy postawa, ale również umiejętność. A to oznacza, że można ją ćwiczyć i praktykować.
Badania (Kaplan i in. 2016) pokazują, że nasze celowe, życzliwe działanie wobec innych oraz zauważanie życzliwości w zachowaniach innych osób, pozytywnie wpływa na poziom zdrowia psychicznego. Życzliwe zachowania powodują zmiany w korze przedczołowej, która jest związana z przetwarzaniem pozytywnych emocji. Dzięki życzliwości ten obszar w naszym mózgu powiększa się. Podobnie jak mięśnie, kiedy wykonujemy odpowiednie ćwiczenia fizyczne. Bycie życzliwym sprawia, że inni ludzie częściej nawiązują z nami kontakt, tworzymy bliższe i głębsze relacje. Chcemy przebywać z ludźmi, którzy są życzliwi.
Traktując innych z szacunkiem i troską, wydobywamy z nich to, co najlepsze. Podobnie jest wtedy, gdy w ten sam sposób traktujemy samych siebie (R. Hanson, F. Hanson 2024).
Według Random Acts of Kindness Foundation, amerykańskiej fundacji propagującej ideę życzliwości, jest to „naturalna właściwość, wyrażana poprzez akty dobrej woli, odzwierciedlające troskę o siebie i innych". Jednym z jej głównych źródeł są empatia i współczucie - te, które odczuwamy w stosunku do innych, ale także takie, które jesteśmy w stanie skierować do siebie samych. (Arbour, Signal, Taylor 2009).
Na życzliwość składają się m.in.: empatia, współczucie, zdolność do troskliwego dbania o siebie, uważność, wdzięczność. Warto odpowiedzieć na pytania:
- Czy potrafimy zrozumieć siebie? Zauważać swoje uczucia i potrzeby?
- Czy potrafimy z autentycznym zaciekawieniem poszukiwać potrzeb ukrytych za działaniem, które wybieramy?
- Czy potrafimy ze zrozumieniem usłyszeć drugiego człowieka - też poszukującego, czasem zdezorientowanego, zagubionego, czasem komunikującego się inaczej - np. z niepłynnością mówienia, z jąkaniem?
Empatia to zdolność do rozumienia i współodczuwania uczuć, myśli i doświadczeń innych ludzi. To ważna umiejętność, która pozwala na budowanie i utrzymywanie zdrowych relacji interpersonalnych. To dar czasu i uwagi, bycie obecnym. To koncentracja na drugiej osobie, jej świecie i jej przeżywaniu. To słuchanie i rozumienie, bez oceniania. To pełne szacunku rozumienie - słuchanie całym sercem (Rosenberg 2016).
Empatia wymaga od nas skupienia całej uwagi na tym, co mówi nasz rozmówca. Nie jest ważne, jak mówi - np. z niepłynnościami lub bez niepłynności. Ofiarowujemy mu wtedy czas i przestrzeń, uważność, by w pełni został zrozumiany.
Współczucie wobec samego siebie to nie pobłażanie ani usprawiedliwianie się, a dostrzeganie sytuacji, w których dawaliśmy z siebie tyle, na ile pozwalały nam trzy czynniki: środowisko, w którym się znajdowaliśmy (wspierające nas lub nie), środki, którymi dysponowaliśmy (czyli zasób cierpliwości, wyrozumiałości, spokoju itp.), świadomość tego, co się dzieje z nami i z innymi. Co najważniejsze, jeśli nauczymy się traktować siebie samych z życzliwością, będziemy o wiele lepiej radzić sobie z problemami, które stawia przed nami życie (Neff 2022, Harris 2022).
Zdolność do troskliwego dbania o siebie
Czy potrafimy...
- szczególnie w tych momentach, kiedy przeżywamy ból czy porażkę, być opiekuńczym wobec siebie?
- pomyśleć o regeneracji sił, zrobić coś, co sprawia nam przyjemność, zrezygnować z części obowiązków i poprosić kogoś o pomoc albo np. pobyć sam na sam w ciszy?
- Troska o siebie staje się fundamentem kształtowania wewnętrznej siły. Uczymy się postrzegać porażki jako okazję do rozwoju, nie jako bolesne oznaki naszej życiowej nieudolności.
- Troszcząc się o swoje zasoby, o swój emocjonalny dobrostan, szukając równowagi między dawaniem i braniem, będziemy w stanie z prawdziwą troską i czułością, a nie tylko z poczucia obowiązku zajmować się naszymi bliskimi/podopiecznymi, także wtedy, gdy oni będą przeżywać trudne momenty.
Uważność
Uważność to widzenie rzeczy takimi, jakimi są. Pomaga dostrzec różne myśli i emocje, także te trudne. Dzięki uważności potrafimy pozwolić sobie na doświadczanie różnych emocji, akceptowanie ich i przyjmowanie ze świadomością przemijalności. Uważność to sposób na wyłączanie automatycznego pilota (Williams, Penman 2014).
Wdzięczność
Liv Larsson (2011) nazywa wdzięczność „najtańszym biletem do szczęścia" - docenianie tego, gdzie jestem, kim jestem, co mam czy czego nie mam, pomaga cieszyć się życiem. Praktykowanie wdzięczności przynosi zarówno natychmiastowe, jak i długofalowe owoce - wzrasta nasze poczucie dobrostanu i satysfakcja z życia, takiego, jakim jest. Zacznijmy dziękować sobie i naszym bliskim - za codzienne zwykłe cuda.
Budowanie relacji opartych na empatii
Pomaga rozwiązać problem. Według Marshalla Rosenberga (2016), autora Porozumienia bez przemocy i języka serca, większość z nas mówi językiem, który zachęca do szufladkowania, porównywania, żądania, osądzania, a nie do uświadamiania sobie własnych uczuć i potrzeb.
Język nasycony określeniami w stylu „musisz", „powinieneś", „to niewłaściwe" wywodzi się ze społeczności zhierarchizowanych i opartych na systemie dominacji.
Czy chcemy, aby nasi bliscy, nasi pacjenci/klienci byli traktowani przez nas tak, jakby byli w roli „niewolników i podwładnych"?
Z pewnością nie chcemy (Rosenberg 2016).
Co nie działa?
- Doradzanie: „Uważam, że powinieneś np. mówić wolniej..."
- Licytowanie się: „To jeszcze nic! Żebyś wiedział, co mnie się zdarzyło!".
- Pouczanie: „To przeżycie może Ci jeszcze przynieść wielką korzyść, jeśli tylko np. nie będziesz się jąkał".
- Pocieszanie: „Nie Twoja wina. Zrobiłeś wszystko, co mogłeś pomimo, że się jąkasz".
- Gawędziarstwo: „To mi przypomina, jak pewnego razu ..."
- Ucinanie w pół słowa: „Głowa do góry. Nic się nie martw".
- Licytowanie się: „Och Ty mój biedaku to musi być straszne tak się jąkać".
- Wypytywanie: „Kiedy to się zaczęło?".
- Wyjaśnianie: „Byłbym zatelefonował, ale ...".
- Korygowanie: „To było inaczej, niż mówisz" (Rosenberg 2016; Faber, Mazish 1997).
Co działa? Słuchanie z empatią
- Kiedy chcesz wysłuchać kogoś z empatią, skieruj swoją uwagę w jego kierunku.
- Niezależnie od tego, co mówi, możesz słuchać na wybranym przez siebie poziomie.
- Słucham obserwacji, co się wydarzyło?
- Słucham na poziomie uczuć, czego doświadcza osoba?
- Słucham na poziomie potrzeb, co jest ważne dla tej osoby?
- Jaką potrzebę ma spełnioną lub niespełnioną?
- Słuchanie na poziomie próśb, o co ta osoba teraz prosi?
- Moja uwaga jest przy nadawcy komunikatu, nie przy analizie treści i nie przy tym, czy ma rację, czy nie ma (Rosenberg 2016).
Nie używajmy słów nacechowanych negatywnie (Stamma 2020)
- Ludzie nie „cierpią" na jąkanie i nie są nim „dotknięci" - oni jąkają się i żyją z jąkaniem.
- Jąkanie nie jest „słabością" czy „defektem/skazą" - to po prostu jąkanie.
- Jąkanie nie jest „straszne" czy „destruktywne" - momenty jąkania dla niektórych mogą trwać dłużej.
- Ludzie nie „pokonują" ani nie „przezwyciężają" swojego jąkania - po prostu „radzą sobie" z nim czy też „zarządzają" nim.
- Jąkanie nie jest „słabością" czy „defektem/skazą" - to po prostu jąkanie.
Życzliwość jest jednym z języków miłości, ułatwia budowanie relacji z osobami doświadczającymi jąkania opartych na empatii.
„Życzliwość to język, który niesłyszący może usłyszeć, niewidzący zobaczyć" - Mark Twain.
Wprowadźmy praktykowanie życzliwości
Zacznijmy od siebie: połóż rękę na sercu i wypowiedz po cichu życzenia: „Życzę sobie, abym była/był zdrowa/y. Życzę sobie, abym była/był szczęśliwy. Życzę sobie, abym potrafił/a czerpać radość z pracy terapeutycznej...".
Bibliografia
Arbour R., Signal T. Taylor N. 2009, Teaching Kindness: The Promise of Humane Education, „Society and Animals", 17, s. 136-148. http://doi.org/10.1163/156853009X418073
Berger J., 2023, Magiczne słowa, Warszawa: Bellona.
Bogdanowska Z., 2021, Diagnoza i terapia jąkania. Zastosowanie podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach, „Forum Logopedy", wrzesień/październik 2021.
Carr A., 2009, Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach, Poznań: Zysk i S-ka.
Croft,R.L. 2018, Clinician‑client perceptions ofthe therapeutic alliance and perceived outcomes in stuttering treatment. Master of science dissertation: Texas Christian University.
Eggers K., 2021, Stawanie się efektywnym logopedą specjalizującym się w zaburzeniach płynności mowy, [w:] Dialog bez barier - kompleksowa interwencja logopedyczna w jąkaniu, red. K. Węsierska, H. Sonsterud, Chorzów: Agere aude, s. 65-83.
Faber A., Mazish E., 1997, Jak mówić, żeby dzieci słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci mówiły, Poznań: Media Rodzina.
Hanson R., Hanson F., 2024, Rezyliencja. Jak ukształtować fundament spokoju, siły i szczęścia, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Harris R., 2022, Zderzenie z rzeczywistością. Jak przetrwać bolesne ciosy od życia i się po nich podnieść, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Knapska E. in., 2006, Between-subject transfer of emotional information evokes specific pattern of amygdala activation, Proc Natl Acad Sci U S A. 103 (10), 3858-62.
Larsson L., 2011, Wdzięczność. Najtańszy bilet do szczęścia, Warszawa: Czarna Owca.
Leahy M. i in., 2014, European clinical specialization in fluency disorders: participants review the first four years, „Perspectives on Fluency and Fluency Disorders", 24, s. 26-32.
Neff K., 2022, Waleczne samowspółczucie. Jak kochać, chronić i akceptować siebie, aby stać się tym, kim chcesz być, Białystok: Studio Astropschologii.
Pakura M, Szymczakowska J., Węsierska K., 2024, Czas na zmianę podejścia do jąkania, „Prace Językoznawcze", XXVI (4), s. 53-67.
Rosenberg M., 2016, Porozumienie Bez Przemocy. O języku serca, Warszawa: Czarna Owca.
Sommers R.K., Caruso A.J., 1995, Inservice training in speechlanguage pathology: are we meeting the needs for fluency training?, „American Journal of Speech Language Pathology", 4, s. 22-28.
Shaw Z. 2023, Jak zadbać o siebie. Afirmacje na każdy dzień roku. 365 prostych i szybkich ćwiczeń wspierających własne potrzeby, wdzięczność i pozytywne myślenie, Białystok: Vital.
Williams M., Penman D., 2014, Mindfulness. Trening uważności. Jak znaleźć spokój w pędzącym świecie, Warszawa: Samo Sedno.
Życie z zacięciem. Integralny przewodnik po jąkaniu, 2017, red. L. Jankowska-Szafarska, B. Suligowska, R. Kara, K. Kupiec, Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne.
